Η Ψυχολόγος – παιδοψυχολόγος Αλεξάνδρας Καππάτου μιλάει στο Liveit.gr
Πώς έχει επηρεάσει η πανδημία τη συμπεριφορά των παιδιών; Σε τι οφείλεται αυτή η αύξηση της επιθετικότητας στους εφήβους; Υπάρχουν κάποια σημάδια στη συμπεριφορά του παιδιού που θα πρέπει να προσέξουμε; Πώς θα αντιληφθούμε αν το παιδί έχει πέσει θύμα κακοποιητικής συμπεριφοράς και πώς θα το υποστηρίξουμε; Για να απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα που συχνά απασχολούν τους γονείς απευθυνθήκαμε στην διακεκριμένη Ψυχολόγο – Παιδοψυχόλογο Αλεξάνδρα Καππάτου…
Του Μάνου Σιγανού
Πώς έχει επηρεάσει η πανδημία τη συμπεριφορά των παιδιών; Υπάρχει αλλαγή στη συμπεριφορά των παιδιών μετά την καραντίνα;
Έχει φανεί πράγματι ότι η καραντίνα και η πανδημία έχουν επηρεάσει τη συμπεριφορά των παιδιών. Σε αυτό συνέβαλαν, η μακρά περίοδος του εγκλεισμού, η απομάκρυνση των παιδιών από την καθημερινότητά τους και το χώρο του σχολείου καθώς και το γεγονός ότι το μάθημα γινόταν μέσω υπολογιστών φέρνοντας τα παιδιά σε συχνή επαφή με τα ηλεκτρονικά μέσα που αποτελούσαν το μοναδικό τρόπο με τον οποίον μπορούσαν να επικοινωνήσουν με τους συμμαθητές, τους φίλους και τους καθηγητές τους. Πολλά παιδιά, μάλιστα, αξιοποιούσαν και τον ελεύθερο χρόνο τους παίζοντας βίαια video games. Έτσι, η πανδημία άλλαξε πολλές από τις συνήθειες των νέων. Το γεγονός αυτό επέδρασσε με πολλαπλούς τρόπους στην ψυχολογία των παιδιών και των εφήβων. Σε πολλές περιπτώσεις αύξησε το άγχος και την ανασφάλεια τους, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις ανέδειξε και προβλήματα, τα οποία προϋπήρχαν στις οικογένειες. Όλα αυτά προκάλεσαν έναν εκρηκτικό συνδυασμό που τώρα όπου βγήκαμε από την κατάσταση αυτή και έχει επέλθει μια διαφορετική καθημερινότητα στη ζωή των παιδιών, αρκετά από αυτά έχουν δυσκολευτεί να προσαρμοστούν. Τα αποτυπώματα είναι ισχυρά, καθώς φαίνεται ότι και παγκοσμίως υπάρχει μια αύξηση σημαντική, στις αγχώδεις διαταραχές , στην κατάθλιψη, στην ανάπτυξης φοβιών και διαφόρων συμπεριφορών λ.χ. αυτοτραυματισμών , χρήσης ουσιών κ.α. Αυτά τα φαινόμενα αποτελούν κάποια από τα απόνερα της πανδημίας, τα οποία μελετώνται . Ωστόσο, η πανδημία δεν προκάλεσε από μόνη της αυτά τα φαινόμενα σε όλα τα παιδιά, αλλά κυρίως ανέδειξε προβλήματα, τα οποία προϋπήρχαν ή βρίσκονταν σε ύπνωση. Επίσης, συχνά ανέδειξε προβλήματα στις σχέσεις των γονέων που επηρέασαν τα παιδιά. Σε όλα αυτά να προσθέσουμε την οικονομική ανασφάλεια, την ανασφάλεια για το μέλλον, την αδυναμία οικογενειακού σχεδιασμού, τις τυχόν εντάσεις μεταξύ των γονέων και την ελλιπή διαθεσιμότητα τους, καταστάσεις που είχαν αντίκτυπο στα παιδιά εντείνοντας συχνά τις αντιδράσεις τους και σε αρκετές περιπτώσεις την επιθετικότητά τους. Με άλλα λόγια η πανδημία λειτούργησε συχνά ως εκλυτικό αίτιο στην ενίσχυση επιθετικών συμπεριφορών των παιδιών και των εφήβων.
Έχουμε εικόνα για την έκταση του φαινομένου στη χώρα;
Έχουμε κάποια εμπειρικά στοιχεία από τα περιστατικά με τα οποία ερχόμαστε σε επαφή εμείς οι ειδικοί ψυχικής υγείας , αλλά όχι επίσημα καταγεγραμμένα στοιχεία παρά μόνο αυτά που έρχονται στη δημοσιότητα μέσω της αστυνομίας… Επίσης, διαθέτουμε και στοιχεία από μελέτες που έχουν γίνει στο εξωτερικό και καταδεικνύουν μια αύξηση. Αυτό που παρατηρούμε είναι μια γενικευμένη αύξηση στα φαινόμενα επιθετικότητας και bullying χρόνο με το χρόνο.
Σε τι οφείλεται αυτή η αύξηση;
Η απάντηση δεν είναι απλή ούτε μονοσήμαντη. Πιστεύω ότι μεγάλο ρόλο σ’ όλα αυτά παίζει η οικογένεια και ο τρόπος που συνδέονται οι γονείς με τα παιδιά τους με όσα αυτό συνεπάγεται. Επιπλέον, εκτός από την πανδημία, καλλιεργείται στις μέρες μας μεγάλη ανασφάλεια, στην οποία συμβάλλουν ο πόλεμος στην Ουκρανία, η ανθρωπιστική κρίση, η οικονομική κρίση, η κλιματική αλλαγή κτλ. Αυτά όλα αποτελούν παράγοντες αποσταθεροποίησης της ασφάλειας που έχει ανάγκη να νιώσει ένα παιδί. Η έλλειψη στόχων για το μέλλον και το ισχνό αξιακό σύστημα που διαρκώς προβάλλεται εντείνουν την ανασφάλεια, ενώ προκαλούν αμφισβήτηση και θυμό που συχνά εκφράζεται με επιθετικότητα.
Πώς πιστεύετε ότι μπορεί να αντιμετωπιστεί αυτή η κατάσταση;
Δεν είναι απλό. Αρχικά, θα πρέπει να υπάρξει μια καταγραφή του φαινομένου γιατί μέχρι τώρα είμαστε απλοί παρατηρητές του μέσα από τα ΜΜΕ. Πιστεύω ότι πρέπει να δράσουμε σε δύο επίπεδα. Το πρώτο αφορά στην πρόληψη με διάφορες παρεμβάσεις μέσα από την οικογένεια του παιδιού αλλά και μέσω του σχολείου. Είναι πολύ σημαντικό οι γονείς να αναπτύξουν όσο το δυνατόν περισσότερο την επικοινωνία με τα παιδιά τους. Να στέκονται δίπλα τους, να είναι διαθέσιμοι, να αφουγκράζονται τους προβληματισμούς τους, να διακρίνουν τις δυσκολίες τις οποίες μπορεί να αντιμετωπίζουν και να σέβονται τα συναισθήματά τους. Να είναι σε θέση να τα βοηθήσουν -μέσα από τη στάση τους- να αναπτύξουν διάφορες κοινωνικές δεξιότητες, όπως λ.χ. να μπορούν να συνεργάζονται καλύτερα με τους άλλους, να σέβονται τη διαφορετικότητα και να αντιλαμβάνονται ότι το κάθε παιδί μπορεί να είναι διαφορετικό από το άλλο, αλλά εξίσου σεβαστό, ενώ έχει τα ίδια δικαιώματα. Έτσι, θα καταφέρουν σταδιακά να αναπτύξουν την ενσυναίσθηση και την αυτοεκτίμησή τους. Παράλληλα, η αποδοχή του παιδιού από τον γονέα θα πρέπει να είναι a priori δεδομένη με τον γονιό να το στηρίζει, χωρίς να το κρίνει, δίνοντας του ευκαιρίες, πρωτοβουλίες και βοηθώντας το να αναπτύξει ένα δίκτυο φίλων. Από την άλλη πλευρά, ο γονιός, όταν βλέπει κάποια ανεξήγητη αλλαγή στη συμπεριφορά του παιδιού, θα πρέπει να αναρωτηθεί και να προσπαθήσει να μάθει, αν υπάρχει κάτι που έχει συμβεί, ποια είναι τα συναισθήματά του και πως το έχει διαχειριστεί.
Είναι και θέμα ορίων που θέτουν οι γονείς στα παιδιά;
Φυσικά, όταν οι δεν βάζουν όρια ή δεν είναι σταθεροί στα όρια που θέτουν και ξεκάθαροι στα μηνύματα που στέλνουν στα παιδιά μπορεί να υπάρξει πρόβλημα. Πολλές φορές, μάλιστα, αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι δεν μπορούν να βάλουν και οι ίδιοι προσωπικά όρια στον εαυτό τους και έτσι δυσκολεύονται να το πράξουν στα παιδιά. Ο έφηβος, που βρίσκεται σε μια κομβική φάση της ανάπτυξής του κατά την οποία προσπαθεί να βρει τα δικά του πατήματα στη ζωή, πρέπει να λαμβάνει ξεκάθαρα μηνύματα ως προς το τι είναι αποδεκτό και τι όχι στη συμπεριφορά του, αλλά και να γνωρίζει μέχρι που είναι και τα δικά μας τα όρια.
Υπάρχουν κάποια σημάδια στη συμπεριφορά του παιδιού που θα πρέπει να προσέξουμε;
Ναι. Υπάρχουν κάποια σημάδια που μπορεί να φανούν από πολύ μικρή ηλικία κιόλας, αφού πολλά από τα παιδιά, τα οποία αναπτύσσουν βίαιη συμπεριφορά έχουν από μικρά κάποια επιθετικότητα, την οποία οι γονείς μπορεί να αγνοήσουν, να υποτιμήσουν ή ακόμη και να επιβραβεύσουν εκλαμβάνοντάς τη ως σημάδι «θάρρους» από πλευράς του παιδιού. Σίγουρα, υπάρχει πρόβλημα, όταν βλέπουμε ότι το παιδί είναι επιθετικό, δεν υπακούει σε κανόνες, αντιτίθεται συνεχώς στα πάντα, τσακώνεται με τους συμμαθητές και τους φίλους του, κάνει συχνά παράπονα για τους φίλους του, ξεσπάει τακτικά σε θυμό ή κλάμα, είναι χειριστικό στη συμπεριφορά του απέναντί μας, επιμένει μέχρι να περάσει το δικό του, εκτοξεύει υποτιμητικά ή υβριστικά σχόλια απέναντί μας, εκδηλώνει επιθετική συμπεριφορά απέναντι στα αδέλφια του, δεν έχει φίλους, είναι κλεισμένο στον εαυτό του, λέει ψέματα κά. Όλα τα παραπάνω μπορεί να είναι ισχυρές ενδείξεις που υποδηλώνουν ότι κάποιες από τις συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού δεν καλύπτονται και προειδοποιητικά καμπανάκια για τους γονείς που θα πρέπει -βασιζόμενοι στην παρατηρητικότητά τους- να εξετάσουν πότε και για ποιο λόγο εκδηλώνονται αυτές οι συμπεριφορές. Ακόμη, οι γονείς θα πρέπει να εξετάσουν και τη δική τους συμπεριφορά ώστε να διαπιστώσουν αν κάτι σε αυτή έχει «εμπνεύσει» ή επηρεάσει το παιδί. Όλα αυτά θα πρέπει να γίνουν και σε συνεργασία με το σχολείο όπου οι γονείς θα πρέπει να συζητήσουν τα προβλήματα αυτά με τους δασκάλους.
Πότε οι γονείς θα πρέπει να απευθυνθούν σε ειδικό;
Σίγουρα, όταν τα παραπάνω προειδοποιητικά σημάδια στη συμπεριφορά του παιδιού επιμένουν, η συνδρομή του ειδικού αποτελεί μονόδρομο καθώς οι συμπεριφορές που περιγράψαμε συνήθως, όχι μόνο δεν βελτιώνονται από μόνες τους, αλλά μπορεί να επιδεινωθούν και να γίνουν ανεξέλεγκτες φθάνοντας το παιδί στην εφηβεία.
Πώς θα αντιληφθούμε αν το παιδί έχει πέσει θύμα κακοποιητικής συμπεριφοράς και πώς θα το υποστηρίξουμε;
Εδώ υπάρχει μια δυσκολία καθώς ιδιαίτερα τα παιδιά μεγαλύτερων ηλικιών δύσκολα αποκαλύπτουν τον ενδεχόμενο εκφοβισμό που υφίστανται γιατί μπορεί να φοβούνται μήπως ο γονιός δεν τα πιστέψει ή μήπως διαπομπευθούν. Το παιδί, ωστόσο, μας δείχνει κάποια σημάδια και -αν επιμείνουμε, διακριτικά πάντα – μπορεί να μας «ανοίξει την καρδιά» του μέσω του διαλόγου που θα έχουμε μ΄ αυτό. Τέτοιου είδους ενδείξεις θα μπορούσαν να είναι μια αιφνίδια αλλαγή στη συμπεριφορά του λ.χ. τη στιγμή που το παιδί ήταν χαρούμενο να το βλέπουμε λυπημένο χωρίς να μας έχει πει ή να έχουμε καταλάβει το λόγο. Μπορεί, ακόμη, να θέλει να αποφύγει το σχολείο ή τους φίλους του, να επηρεάζεται η διάθεση του για τα μαθήματα και η απόδοση του στο σχολείο, να γυρνάει από το σχολείο με ρούχα ταλαιπωρημένα ή με εκδορές, να έχει ανεξήγητες εκρήξεις θυμού, να δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί ή να κοιμηθεί, να έχει αποκτήσει υπέρμετρο φόβο ή να βλέπει εφιάλτες κτλ. Στην περίπτωση αυτή, το πρώτο βήμα μας ως γονείς είναι, αφού το ακούσουμε με προσοχή, να το καθησυχάσουμε καθώς και να του εξηγήσουμε ότι είναι ασφαλές και ότι δεν ευθύνεται το ίδιο για ο, τι του έχει συμβεί. Σε δεύτερη φάση θα πρέπει να ενημερώσουμε και το σχολείο γι΄ αυτό που έχει συμβεί και να ζητήσουμε να ληφθούν άμεσα μέτρα για να σταματήσει αυτή η κατάσταση.
Υπάρχουν κάποιες κατηγορίες παιδιών που είναι πιο επιρρεπή σε επιθετική συμπεριφορά;
Παιδιά, που προέρχονται από οικογένειες αυταρχικές ή με ιστορικό ενδοοικογενειακής βίας ή οικογένειες που καλλιεργούσαν στα παιδιά πολύ υψηλές προσδοκίες, έχουν υψηλότερη πιθανότητα, χωρίς να είναι βέβαιο, να αναπτύξουν επιθετική συμπεριφορά. Από την άλλη πλευρά, ανασταλτικός παράγοντας στην ανάπτυξη επιθετικής συμπεριφοράς είναι η ύπαρξη φίλων. Οι φίλοι είναι σημαντικοί για να αισθανθούν τα παιδιά πιο ασφαλή, ενώ όταν υπάρχει ένα δίκτυο φίλων πέφτουν πιο δύσκολα θύματα εκφοβισμού. Επίσης, συμπληρωματικά τα παιδιά μπορεί να βοηθήσει και η ενασχόληση με τον αθλητισμό.
Ποια είναι τα συχνότερα λάθη που κάνουν οι γονείς ή οι δάσκαλοι όταν έρχονται αντιμέτωποι με τέτοια περιστατικά επιθετικής ή βίαιης συμπεριφοράς;
Το πιο βασικό λάθος που κάνουν οι γονείς είναι να μην πιστεύουν το παιδί τους, όταν τους λέει κάτι που νιώθει. Το δεύτερο λάθος που μπορεί να κάνουν είναι να μην το υποστηρίζουν και να μην λαμβάνουν υπόψη τα συναισθήματά του, ενώ το τρίτο είναι να μην αναζητήσουν άμεσα βοήθεια από ειδικό, ο οποίος θα το βοηθήσει και θα ανιχνεύσει τους λόγους και τις βαθύτερες αιτίες που οδηγούν το παιδί σε αυτή τη συμπεριφορά. Στο πλαίσιο του σχολικό περιβάλλοντος τα συχνότερα λάθη που μπορεί να γίνουν από τους εκπαιδευτικούς και το σχολείο είναι: να μην ενισχύεται η συνεργασία μεταξύ των παιδιών, να μην δημιουργείται αίσθημα ασφάλειας στους μαθητές, να μην δίνεται λύση άμεσα ώστε να τερματιστούν τα βίαια περιστατικά, να μην υπάρχει επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητή και να μην δίνεται η επαρκής προσοχή σε παιδιά που δείχνουν πιο αδύναμα ή εσωστρεφή σε σχέση με τα υπόλοιπα.
