Γράφει η Θεοφανώ Πασιουρτίδη, Παιδοψυχίατρος – Ψυχοθεραπεύτρια https://www.paidopsixiatriki.gr/
Περίπου 4-8% των παιδιών και των εφήβων έχουν μία κλινικά σημαντική αγχώδη διαταραχή που προκαλεί σημαντική δυσφορία ή παρεμβαίνει σημαντικά στην καθημερινή ζωή τους. Βεβαίως δεν συνιστούν όλοι οι φόβοι και το άγχος διαταραχή και υπάρχουν πολλά παιδιά στην κοινότητα με πολλούς φόβους ή ανησυχίες που όμως δεν κατατάσσονται σαν αγχώδης διαταραχή επειδή τα συμπτώματά τους δεν προκαλούν δυσφορία ή δεν επηρεάζεται η λειτουργικότητά τους.
Τι προκαλεί τις αγχώδεις διαταραχές στα παιδιά;
Η κληρονομικότητα παίζει σημαντικό ρόλο. Αγχώδεις γονείς είναι πιθανότερο να έχουν αγχώδη παιδιά. Καταστροφικά στρεσογόνα γεγονότα ζωής συνδέονται σαφώς με διαταραχή μετατραυματικού στρες, όμως και άλλες αγχώδεις διαταραχές εκλύονται μετά από ανεπιθύμητα γεγονότα ζωής, συμπεριλαμβανομένων και σχετικά κοινών εμπειριών, όπως ο χωρισμός με ένα φίλο, οι οικονομικές δυσκολίες στην οικογένεια λόγω ανεργίας γονέων ή η εμπειρία του χωρισμού και του διαζυγίου των γονιών. Τα παιδιά μπορεί να προσαρμοστούν και να ανταποκριθούν καλά σε ένα γεγονός, αλλά όταν εκτεθούν σε πολλά τέτοια γεγονότα, σε συνδυασμό ή γρήγορη διαδοχή αυτών, τότε μπορεί να προκληθεί συναισθηματική διαταραχή.
Πολλές θεωρίες υποστηρίζουν ότι το άγχος προέρχεται λόγω της εντόπισης της απειλής/κινδύνου (ενώ η κατάθλιψη λόγω της απώλειας). Οι ψυχοδυναμικές θεωρίες σχηματοποιούν την απειλή με τη μορφή των ενδοψυχικών συγκρούσεων.
Η κλασική εξαρτημένη μάθηση μπορεί να εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο προηγουμένως ουδέτερο ερέθισμα μπορεί να συσχετιστεί με φοβική εμπειρία και να προκαλεί φόβο το ίδιο το ερέθισμα. Η συντελεστική εξαρτημένη μάθηση προβλέπει την επακόλουθη αποφυγή αυτού του ερεθίσματος (και έτσι παρεμποδίζει την ευκαιρία για φυσική έκθεση και εξάλειψη του φόβου).
Το ταπεραμέντο επίσης σχετίζεται με την εμφάνιση των αγχωδών διαταραχών. Ιδιοσυγκρασιακά ντροπαλά και ανεσταλμένα βρέφη και νήπια είναι σε αυξημένο κίνδυνο για εμφάνιση αγχωδών διαταραχών αργότερα στην παιδική ηλικία.
Τύποι αγχωδών διαταραχών
Οι πιο συχνές αγχώδεις διαταραχές στα παιδιά είναι οι ειδικές φοβίες, η διαταραχή άγχους αποχωρισμού και η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή.
Ειδικές φοβίες
Οι ειδικοί φόβοι είναι πολύ συχνοί στην παιδική ηλικία και διαφορετικοί φόβοι εμφανίζονται σε διαφορετικές ηλικίες π.χ. ο φόβος για τα ζώα εμφανίζεται στο ζενίθ του στις ηλικίες 2-4 ετών, ο φόβος για το σκοτάδι ή για φανταστικά πλάσματα φτάνει στο μέγιστο στις ηλικίες 4-6 χρονών και ο φόβος του θανάτου ή του πολέμου είναι πολύ συχνός κατά την εφηβεία. Για να ονομαστεί όμως ο φόβος σαν «ειδική φοβία» ο φόβος πρέπει να έχει σαν αποτέλεσμα είτε σημαντική δυσφορία ή να καταλήγει σε αποφυγή που παρεμβαίνει σημαντικά στην καθημερινή ζωή του παιδιού. Για παράδειγμα ο φόβος για τους σκύλους είναι συχνός στην παιδική ηλικία όμως ένα παιδί λαμβάνει τη διάγνωση φοβίας μόνο εάν έχει συχνά έντονο και παρατεταμένο φόβο ή εάν για την αποφυγή των σκύλων το παιδί οδηγείται σε εξεσημασμένο κοινωνικό περιορισμό, για παράδειγμα άρνηση να πάει στο πάρκο να παίξει ή άρνηση να επισκεφτεί τα σπίτια φίλων του που έχουν σκύλο.
Οι ειδικές φοβίες επηρεάζουν περίπου το 1% των παιδιών και των εφήβων.
Οι ήπιοι φόβοι συνήθως είναι παροδικοί, αλλά οι αληθινές φοβίες είναι πιο πιθανό να επιμένουν και χρήζουν θεραπευτικής αντιμετώπισης.
Θεραπεία: Γνωσιακές τεχνικές και αποευαισθητοποίση είναι πολύ χρήσιμες στη θεραπεία της ειδικής φοβίας. Στην περίπτωση μικρών παιδιών είναι πολύ χρήσιμη η βοήθεια των γονιών σαν συνθεραπευτές π.χ. οι γονείς μπορεί να εκπαιδευτούν να παρέχουν βαθμιαία έκθεση στα μεσοδιαστήματα των κύριων θεραπευτικών συναντήσεων και να προσαρμόζουν το βαθμό της έκθεσης στο βαθμό που το παιδί μπορεί να το διαχειριστεί. Οι έφηβοι συνήθως διαχειρίζονται μόνοι τους αυτή την «εργασία», αλλά η ενεργή γονεϊκή εμπλοκή είναι χρήσιμη και σε αυτή την ηλικία.
Όσον αφορά τους φόβους που φυσιολογικά εμφανίζονται σε κάποιες ηλικίες χρειάζεται οι γονείς να κατανοήσουν και να σεβαστούν το φόβο του παιδιού χωρίς να τον υποτιμούν. Οι ίδιοι οι γονείς θα πρέπει να ελέγχουν τους φόβους τους γιατί πολλές φορές ένα παιδί μιμείται τις συμπεριφορές των γονιών. Επίσης μέσα από ιστορίες με παιδιά που ξεπερνάνε τους φόβους τους το παιδί μπορεί να ταυτιστεί και να πάρει θετικά παραδείγματα για να ξεπεράσει το φόβο του.
Διαταραχή άγχους αποχωρισμού
Το άγχος αποχωρισμού από τους γονείς και άλλα σημαντικά πρόσωπα είναι ένας φυσιολογικός φόβος και εμφανίζεται γύρω στους 6 μήνες και παραμένει κατά την προσχολική ηλικία, μειούμενος όσο το παιδί αποκτά την ικανότητα να κρατά τις σημαντικές φιγούρες και την ασφάλεια που του προσφέρουν «στο μυαλό του» ακόμη και όταν αυτά τα άτομα δεν είναι φυσικά παρόντα.
Η διαταραχή άγχους αποχωρισμού διαγιγνώσκεται όταν η ένταση του άγχους αποχωρισμού είναι αναπτυξιακά ακατάλληλη (δηλαδή πέραν της ηλικίας που εμφανίζεται φυσιολογικά) και οδηγεί σε κοινωνική ανεπάρκεια όπως σχολική άρνηση.
Τα παιδιά με διαταραχή άγχους αποχωρισμού έχουν μη ρεαλιστικούς φόβους ότι οι γονείς τους θα πάθουν κάποιο κακό ή ότι θα φύγουν και δεν θα ξαναγυρίσουν. Ανησυχούν επίσης για τους εαυτούς τους, φοβούνται ότι θα χαθούν, θα απαχθούν, θα εισαχθούν στο νοσοκομείο ή ότι θα χρειαστούν να χωριστούν από τους γονείς τους λόγω κάποιας άλλης συμφοράς.
Αυτές οι ανησυχίες μπορεί να είναι το θέμα συχνών εφιαλτών. Μπορεί να υπάρχει σχολική άρνηση, άρνηση να κοιμηθούν μόνα ή μακριά από το σπίτι. Οι αποχωρισμοί ή επικείμενος αποχωρισμός μπορεί να προκαλεί εκρήξεις, δάκρυα ή σωματικά παράπονα π.χ. πονοκέφαλοι, στομαχόπονοι ή ναυτία.
Η διαταραχή παρατηρείται στο 1-2% των νέων ατόμων και είναι συχνότερη σε παιδιά προεφηβικής ηλικίας.
Θεραπεία: Συμπεριφορικές τεχνικές (όπως πίνακας επιβράβευσης με αστεράκια όπου το παιδί θα κερδίζει ανταμοιβή) μπορεί να χρησιμοποιηθούν. Σταδιακή έκθεση σε βαθμιαία πιο απαιτητικούς αποχωρισμούς μπορεί να είναι χρήσιμη. Μερικές φορές η προσκόλληση του παιδιού αυξάνεται από τους ίδιους τους γονείς κατά λάθος από την ανάγκη τους να είναι κοντά στο παιδί, από το άγχος των ίδιων των γονιών ή όταν οι γονείς υποτιμούν την ικανότητα του παιδιού για «ανεξαρτησία»-θέματα τα οποία μπορεί να εστιαστεί η θεραπεία με τους γονείς. Οι γονείς ενθαρρύνονται να βοηθήσουν το παιδί να αισθανθεί μεγαλύτερη ασφάλεια με τον αποχωρισμό τους π.χ. παρέχοντας επαρκή εξήγηση πριν φύγουν και αφήσουν το παιδί με ένα φροντιστή.
Η γνωσιακή ψυχοθεραπεία του παιδιού έχει επίσης σημαντική θέση στη θεραπεία του άγχους αποχωρισμού.
Γενικευμένη αγχώδης διαταραχή
Τα παιδιά με γενικευμένη αγχώδη διαταραχή έχουν επίμονες και εξεσημασμένες ανησυχίες χωρίς να είναι εστιασμένες σε ένα θέμα. Τυπικά οι ανησυχίες τους αφορούν το μέλλον, παλιές συμπεριφορές και προσωπική επάρκεια και εμφάνιση. Αυτές οι ανησυχίες τυπικά συνοδεύονται από ένταση, ανικανότητα χαλάρωσης, ανάγκη επιβεβαίωσης και παράπονα για σωματικές ενοχλήσεις, όπως πονοκέφαλοι και στομαχόπονοι. Αυτά τα συμπτώματα πρέπει να προκαλούν κλινικά σημαντικά δυσφορία ή να επηρεάζουν την κοινωνική λειτουργικότητα.
Περίπου 1-2% των νέων ατόμων επηρεάζονται με σαφώς περισσότερους εφήβους και λίγο υψηλότερα ποσοστά στα κορίτσια.
Θεραπεία: Πολλές φορές είναι δυνατό να παρέχουν βοήθεια οι γονείς και οι δάσκαλοι ώστε να μειωθεί το ανεπιθύμητο στρες στη ζωή του νέου ατόμου. Η γνωσιακή συμπεριφοριστική ψυχοθεραπεία είναι πολύ χρήσιμη για τη διαχείριση των υπόλοιπων ανησυχιών του νέου ατόμου.
Κοινωνικό άγχος της παιδικής ηλικίας
Αυτή η κατάσταση μπορεί να θεωρηθεί σαν μια υπερβολή και αδικαιολόγητη επιμονή της φυσιολογικής φάσης του άγχους των ξένων (που συνήθως προεξάρχει μέχρι τους 30 μήνες σε τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά). Τα επηρεασμένα παιδιά έχουν καλές κοινωνικές σχέσεις με τα μέλη της οικογένειας, καθώς και άλλα γνωστά άτομα, αλλά παρουσιάζουν εξεσημασμένη αποφυγή με άγνωστα άτομα. Μπορεί να παραμείνουν με επηρεασμένη την κοινωνική λειτουργικότητα μέχρι την εφηβεία ή μπορεί να βελτιωθούν αυθόρμητα. Δεν είναι ξεκάθαρο πόσο χρήσιμο είναι να θεωρούνται αυτά τα παιδιά ότι έχουν αγχώδη διαταραχή σε αντίθεση με τις υπερβολικά ντροπαλές προσωπικότητες. Στην πράξη πολλά από τα παιδιά αυτά πληρούν τα κριτήρια και κάποιας άλλης αγχώδους διαταραχής, συνηθέστερα γενικευμένης αγχώδους διαταραχής.
Η διαταραχή κοινωνικού άγχους δεν είναι ακριβώς το ίδιο όπως η κοινωνική φοβία (η τελευταία αρχίζει στα μέσα της εφηβείας και περιλαμβάνει το φόβο έκθεσης σε κοινό και το φόβο του εξευτελισμού). Η κοινωνική φοβία βέβαια μπορεί να εμφανιστεί σε ένα υπόβαθρο παιδικής ντροπαλότητας και αναστολής.
Διαταραχή Πανικού
Η κύρια εκδήλωση της διαταραχής πανικού που μπορεί να συνοδεύεται ή όχι από αγοραφοβία είναι η παρουσία διακριτών προσβολών πανικού, από τους οποίους τουλάχιστον κάποιοι συμβαίνουν αιφνιδιαστικά.
Η ηλικία αιχμής για την έναρξη είναι τα 15 -19 έτη. Οι προσβολές πανικού είναι σπάνιες ή κατά άλλους δεν υφίστανται στην προεφηβεία και σε μικρότερα παιδιά. Κατά την προσβολή το άτομο αισθάνεται έντονο φόβο επικείμενου κινδύνου, καταστροφής ή θανάτου συνοδευόμενο από ποικίλα σωματικά συμπτώματα, όπως εφίδρωση και ταχυκαρδία. Θεραπευτικές επιλογές αποτελούν η γνωσιακού συμπεριφοριστικού τύπου ψυχοθεραπεία και σε κάποιες περιπτώσεις η χρήση φαρμακευτικής αγωγής.
