Γράφει η Μερόπη Μιχαλέλη, Ph.D
Ψυχαναλύτρια, Μέλος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ενώσεως,
Ιδρύτρια και Επιστημονικά Υπεύθυνη του Ινστιτούτου ΚΟΙΤΙΔΑ
Η μεγάλη πρόοδος της περιγεννητικής ιατρικής καθιστά, πλέον δυνατή την επιβίωση νεογνών με πολύ μεγάλη προωρότητα και πολύ χαμηλό βάρος γέννησης. Το ποσοστό των οργανικών βλαβών που θα παρουσιάσουν αυτά τα πρόωρα νεογνά τείνει να μειώνεται. Αυτό επιτυγχάνεται με τίμημα μια μακροχρόνια νοσηλεία και κατά συνέπεια με ένα παρατεινόμενο αποχωρισμό του νεογέννητου από τη μητέρα του.
Η μητέρα και το οικογενειακό περιβάλλον
Η πρόωρη γέννηση του παιδιού αποτελεί για την μητέρα ένα ισχυρό ναρκισσιστικό πλήγμα. Ως προς την εγκυμοσύνη της, δεν μπόρεσε να την οδηγήσει σε αίσιο πέρας με αποτέλεσμα να την αφήνει με ένα αίσθημα ανικανοποίητου. Ο φυσιολογικός τοκετός βιώνεται συνήθως ως ένα χαρούμενο γεγονός που φέρνει στην μητέρα όλες εκείνες τις εμπειρίες, οι οποίες θα αποκαταστήσουν και θα επανορθώσουν τον τραυματικό χαρακτήρα που μπορεί να έχει, παρέχοντας δώρα, λουλούδια ή επισκέψεις. Στην περίπτωση ενός πρόωρου τοκετού, η στάση του πατέρα είναι αμφιθυμική, άλλοτε προστατευτική και άλλοτε υποβόσκουσα – μη ομολογούμενη ενοχοποιητική για τη μητέρα στάση. Ο πρόωρος τοκετός βιώνεται ως ένα οδυνηρό γεγονός που αποτυπώνεται ισχυρά στη σκέψη της μητέρας.
Εξάλλου το πρόωρο παιδί έρχεται σε πλήρη σύγκρουση με το ιδανικό παιδί της φαντασίας της και επιβεβαιώνει τους χειρότερους φόβους της που είχαν προηγηθεί κατά την κυοφορία: είναι πολύ μικρό, τρομακτικό, άσχημο, ανώριμο, δύσκολο, λόγω των κουραστικών ημερήσιων ρυθμών που επιβάλλει η παραμονή του στην θερμοκοιτίδα. Τα χαρακτηριστικά αυτά του νεογνού είναι ανάγκη να γίνουν αποδεκτά από τη μητέρα, η οποία έχει όμως υποστεί πλήγμα στην επάρκεια της να ικανοποιήσει τις ανάγκες του παιδιού της.
Η εικόνα ενός πρόωρου μωρού διασωληνωμένου προκαλεί φόβο στους γονείς, μπορεί να αποκρυσταλλωθεί μόνιμα στο μυαλό τους και να ενισχύσει το αίσθημα του «ανοίκειου» το οποίο έχουν απέναντί του. Όταν το παιδί πηγαίνει στο σπίτι μετά το πέρας της νοσηλείας του, πολλές μητέρες αναφέρουν ότι ένοιωσαν πως το είχαν υιοθετήσει. Η φαντασίωση της υιοθεσίας ή του «κενού» μπορεί να υπερισχύσει για αρκετούς μήνες με κίνδυνο να υπονομεύει σοβαρά την ικανότητα της μητέρας να προσκολληθεί στο παιδί της.
Η συνάντηση της μητέρας με το παιδί της γίνεται κάτω από δυσμενείς συνθήκες και για τους δύο. Η ρυθμικότητα και η αρμονία στην ημερήσια σχέση μητέρας – βρέφους, η τόσο απαραίτητη για την εδραίωση των βασικών λειτουργιών είναι ελλειμματική και πολλές φορές χαοτική στην περίπτωση του πρόωρου νεογνού.
Ο ρόλος της μητέρας στη φροντίδα του μωρού της, στο εξής αναλαμβάνεται από τους γιατρούς, τους νοσηλευτές και τα μηχανήματα για να ενισχυθούν με τον τρόπο αυτό τα αισθήματα της ανεπάρκειας και των ενοχών που έχει. Από την άλλη πλευρά όμως η μητέρα δεν μπορεί να εκφράσει την επιθετικότητα της προς το προσωπικό που οικειοποιείται το ρόλο της, επειδή η ομάδα αυτή σώζει το παιδί της.
Αυτό το οποίο έδειξαν προοπτικές μελέτες είναι ότι ο πιο αξιόπιστος παράγοντας πρόβλεψης της μελλοντικής νοητικής εξέλιξης του παιδιού είναι η ποιότητα των αλληλεπιδράσεων μητέρας (γονέων) – νεογνού και όχι το βάρος γέννησης ή μη αρχική νευρολογική κατάσταση του νεογνού. Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση που μεταξύ του πρόωρου νεογνού και της μητέρας ενυπάρχει μια έντονη βλεμματική επικοινωνία, αμοιβαία χαμόγελα και προσαρμοσμένες απαντήσεις της στο κλάμα του νεογέννητου βρέφους της, τότε όλα τα παραπάνω συσχετίζονται με καλύτερη ψυχοκινητική εξέλιξη του βρέφους σε ηλικία 9 μηνών.
Οι ερευνητές παρακολούθησαν τα παιδιά αυτά μέχρι την ηλικία των 12 ετών. Διαπίστωσαν ότι είχαν υψηλότερο δείκτη νοημοσύνης και καλύτερη επίδοση στα Μαθηματικά, τα παιδιά εκείνα των οποίων η μητέρα ήταν πιο διαθέσιμη και ευαίσθητη στα μηνύματα που εξέπεμπαν κατά τη διάρκεια του 1ου χρόνου της ζωής τους και κατά την εφηβεία τους.
Ο ρόλος του ψυχαναλυτή στην Μονάδα Εντατικής Νοσηλείας Νεογνών (Μ.Ε.Ν.Ν)
Ο ψυχαναλυτής που συνεργάζεται με το προσωπικό μιας μονάδας Μ.Ε.Ν.Ν. ταυτίζεται άλλοτε με το νεογνό που το σκέφτεται να πονά λόγω όλων αυτών των χειρισμών και παρεμβάσεων και θα ήθελε να μιλήσει στη θέση του: «Αφήστε με, μη με αγγίζετε άλλο».
Άλλοτε ταυτίζεται με τους γονείς, που διακινούνται από πολύ σφόδρα συναισθήματα: επιθετικότητας προς το παιδί που τους απογοήτευσε αλλά και προς την θεραπευτική ομάδα που τους υποκαθιστά στο ρόλο τους. Μιας επιθετικότητας που συχνά δεν μπορεί να εκφραστεί παρά μόνο ως στροφή προς το αντίθετο: απέραντη ευγνωμοσύνη προς αυτούς που σώζουν το παιδί.
Απελπισίας και απόγνωσης μπροστά στο σοβαρό πλήγμα που αποτελεί προς το παρόν, η αδυναμία τους να εγγραφούν στη σειρά της γενεαλογίας, στην τάξη των γονέων: η αγωνία θανάτου για το παιδί τους γίνεται συχνά ευχή, ανακούφιση από μια ενορμητική βιαιότητα ανυπόφορη.
Ο κίνδυνος εγκατάλειψης στις περιπτώσεις αυτές είναι μεγάλος. Στις πιο ευτυχείς περιπτώσεις οι γονείς επανεμφανίζονται, όταν εξασφαλιστεί η επιβίωση του παιδιού τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο ρόλος της θεραπευτικής ομάδας για την αποφυγή της απόρριψης του παιδιού από τους γονείς, είναι αποφασιστικής σημασίας. Η επιθυμία όλης της ομάδας ή ενός θεραπευτή να θεραπεύσουν ένα συγκεκριμένο παιδί, λειτουργεί ως επένδυση ενός σώματος που μέχρι τότε βιωνόταν ως ατελές, ανάπηρο, δύσμορφο, ανοίκειο για τους γονείς. Χάρη στην επένδυση αυτή αποκτά μια άλλη αναπαράσταση απαρτιωμένου, επιθυμητού σώματος για τους θεραπευτές, αναπαράσταση που μπορεί να μεταλλάξει και αυτή των γονέων για το μωρό τους. Οι θεραπευτές μπορούν μέσα από τις φροντίδες τους να φέρουν ένα παιδί προς τη ζωή, ενώ έμοιαζε να είναι υπό την κυριαρχία των κινήσεων θανάτου. Το μέλλον του δεσμού των γονέων με το μωρό τους θα εξαρτηθεί από τη δυνατότητα που θα δοθεί στους γονείς, να μεταβολίσουν όλες αυτές τις έντονες και βίαιες συναισθηματικές καταστάσεις. Αυτό θα γίνει εφικτό αν βοηθηθούν να εκφράσουν όλα τα συναισθήματα που στην κυριολεξία «πάγωσαν» κάτω από το βάρος των πρώτων αντιληπτικών ερεθισμάτων που δέχτηκαν με την είσοδο στην μονάδα εντατικής νοσηλείας του μωρού τους.
Αυτές οι δύσκολες κλινικές καταστάσεις μας αφήνουν με πολλά ερωτηματικά σε ότι αφορά τις ελλείψεις που αφήνουν αυτά τα πρώιμα τραύματα ,ίσως με τρόπο μη ανατάξιμο. Πρώιμες συναισθηματικές στερήσεις, στάδια ολόκληρα από την εξέλιξη που παραλείπονται, σχέδια ζωής, καταρχήν περιορισμένα.
Όμως, στο βασικό ερώτημα που μας απασχολεί, δηλαδή τι είναι αυτό που σε κάθε άτομο ξεχωριστά κάνει τις κινήσεις της ζωής να παίρνουν το «επάνω χέρι» σε σχέση με τις κινήσεις τις αποδιοργανωτικές, θα λέγαμε με πολύ απλά λόγια αυτό που λένε γονείς, γιατροί και νοσηλευτές, διαφοροποιώντας τα πολύ πρόωρα νεογνά μεταξύ τους από την αρχή: κάποια «αγωνίζονται» να ζήσουν, μοιάζει να δίνουν έναν αγώνα ήδη από τη στιγμή που ζυγίζουν μόλις 600 ή 700 gr, γιατί στα σημαντικά για αυτά πρόσωπα φροντίδας , τους γονείς, δίνεται ο χώρος και η ευκαιρία να είναι δίπλα τους, να συμμετέχουν στην φροντίδα τους και να τα επενδύσουν από την αρχή ως πλήρη μέλη της οικογένειας τους και όχι ως «όντα σε εκκρεμότητα ύπαρξης».
ΚΟΙΤΙΔΑ – Ινστιτούτο για την προαγωγή της Ψυχικής Υγείας στην Εγκυμοσύνη και στα πρώτα χρόνια της Ζωής
